Maak maar vast een plekje vrij

Vandaag de laatste keer  ‘Ik mis je zo’  op de Rotterdamse Zuiderbegraafplaats. De dag begon voor mij met een verrassing: naast het filosofiegesprek en de verwerking van de gedichten mocht ik ook zelf de rondleiding doen. ‘Dat kan je wel, na zeven jaar, toch?’  

Veel kinderen lieten een reactie op het project achter. Ontroerend, eerlijk, direct uit het hart.

Beste begraafplaats

Ik vond het heel leuk om de begraafplaats te bezoeken want ik ben er nooit geweest. En de verhalen waren ook heel leuk!

‘Ik vond het thema ‘Ik mis je zo’ leuk. Interessant vond ik het ook. Ik vond het een beetje raar gevoel om allemaal dode mensen te zien.’

‘Ik vond het mooi om hier te zijn.’

‘Ik vond het mooi en ik heb ook geleerd over hoe mensen begraven kunnen worden.’

‘Ik vind het fijn om te weten wat er na mijn dood met mij gebeurt.’

‘Hoe zal de dood zijn? Die vraag is moeilijk te beantwoorden.’

‘Het is heel leuk om hier te kijken. Je leert er ook wat van. En echt alle graven waren mooi versierd!’

‘Ik vind het erg goed dat jullie zoveel moeite doen om mensen met een afkomst of een geloof op hun eigen manier begraven kunnen worden.’

‘Ik vind dat missen bij het leven hoort en je moet wel iemand missen.’

‘Ik vond het knap dat die mensen die dingen meegemaakt hadden het durfden te vertellen.’

‘Ik vond de begraafplaats erg  mooi. Het gesprek in de kantine vond ik erg fascinerend en leuk.’

‘Ik vond dit project erg fijn.’

‘Het was bijzonder om te zien hoe mensen met hun verdriet omgingen. De natuur was ook prachtig om te zien! Niet overal in Rotterdam is de natuur zo mooi. Maak maar vast een plekje vrij want hier wil ik ook een graf!’ 

‘Ik vond het treurig maar wel leerzaam. Ik vond de begraafplaats heel erg mooi. Ik weet veel meer waar je uit kan kiezen.’

‘Ik vond het leerzaam en mooi, want ik had er niet zo bij stil gestaan wie ik mis.’

Zo dus.

Ik ben blij dat ik er nu meer van weet

Zeven jaar geleden begon het allemaal! In Rotterdam en Delft deden tot nu  295 bovenbouwgroepen mee aan het project Ik mis je zo. Als je uitgaat van een gemiddelde van 22 kinderen per groep, dan geeft dat een beeld van het  aantal kinderen dat hiermee kennismaakte. De begraafplaatsen die ze als onderdeel van het project bezoeken hebben allemaal een heel eigen karakter. 

Op begraafplaats Jaffa in Delft staan bijzondere monumenten van prominente Delftenaren: de oprichter van de polytechnische hogeschool - nu TU, stichters van Delftse musea, de eerste gesneuvelden uit de Tweede Wereldoorlog, maar ook van twee plaatselijke pophelden uit de jaren '70. Op begraafplaatsen Crooswijk en 'de Zuider' in Rotterdam is de plaatselijke en multiculturele geschiedenis zichtbaar, en er is veel monumentaal groen: heel oude bomen en de langst aaneengesloten rij leilinden in Nederland kun je er vinden. En op de veel kleinere begraafplaats in Hoek van Holland verwijzen monumenten naar het oorlogsverleden en naar Rotterdam als havenstad. 

Deze week werd op aanvraag van basisschool Het Waterschip Ik mis je zo uitgevoerd in Pernis. De algemene begraafplaats is klein in vergelijking met de andere, maar ook hier staan markante monumenten. Te beginnen met het prachtige herdenkingsmonument 'voor hen die vielen' bij de entree.  

Op school voerden de kinderen gesprekken over het centrale thema, afscheid nemen en missen. Ook schreven ze gedichten. Op de begraafplaats luisterden ze ademloos naar verhalenvertellers die een persoonlijk verhaal vertelden over iemand die zij missen en wat dat voor hen betekent. Daarnaast de  rondleiding, het filosoferen en het verwerken van het op school geschreven gedicht: het was voor veel kinderen een unieke ervaring.  

Zoals een jongen zei: 'het was bijzonder en het voelde in het begin best een beetje vreemd om te praten over dit onderwerp. Normaal doe je dat eigenlijk nooit. Ik heb er veel van geleerd. Ik had er bijvoorbeeld nooit over nagedacht dat er zoveel verschillende dingen zijn die je kan missen. En ook niet  over wat missen betekent voor mensen. Ik ben blij dat ik er nu meer van weet.'

Weten

'Noem eens een voorbeeld van iets dat je weet, en van iets dat je niet weet.' Een simpele vraag als opening voor het filosoferen. Niet alle kinderen in de groep hebben meteen een voorbeeld paraat. Maar  het filosoferen over weten komt wel meteen op gang: 'ik weet niet of het waar is wat iedereen hier net zei.' Weten, zeker weten, waarheid  - ze gaan in op de vraag hoe je iets kunt weten. We verzamelen alle eerste antwoorden op het bord: als het je verteld is, als je het hebt gezien, als je het geleerd hebt, of als je het hebt ontdekt... Interessant wordt het als een van de deelnemers zegt dat je soms iets vanzelf weet. Van binnenuit, van nature. Je bewegen bijvoorbeeld, want dat doet ieder mens. Al als baby in de buik. Dat weet je gewoon. Ja, zeggen de anderen, dat is zo, maar is dat weten? Ze komen er nog niet helemaal uit. Ze beginnen dan over ideeën die opeens ontstaan. Als je een tekenvel voor je hebt liggen en een potlood dan weet je opeens wat je gaat tekenen. Je weet het van binnenuit, of doordat je iets ziet, of aan iets denkt dat je dan verandert. Maar dat weet je niet zomaar, je hebt er fantasie bij nodig, meent een van de kinderen. 'Ja, fantasie is ook een soort weten!'  Wow! Dat levert een mooie vraag op. Is fantasie ook een soort weten?

Afbeelding: M.C. Escher, ‘Tekenen’, 1948, lithografie, 28,5 x 34 cm. - © M.C. Escher / Cordon Art-Baarn.

Over verschil van mening

Bij het filosoferen is verschil van mening fijn, maar in het daagse leven kan het lastig zijn, volgens 'de bovenbouwers' op Het Mozaïek. Vandaag deden we een denkoefening van Matthew Lipman over verschil van mening. Het begon met de vraag:  "als iemand heel gevaarlijk doet op zijn fiets, zou je er dan iets van zeggen?" Drie lagen diep ging het onderzoek, en heel knap: het ging namelijk niet over de vraag of je er wel of niet iets van zou moeten zeggen, maar of er na de uitwisseling van ideeën sprake was van verschil van mening. Leek er volgens hen in eerste instantie veel verschil van mening te zijn, in de tweede laag bleek dat zo'n 90% eigenlijk dezelfde mening was toegedaan, maar het net op een andere manier uitlegde. In de derde ronde werd er bekeken hoe het nu eigenlijk zat: waarop waren hun meningen gebouwd, was dat voor iedereen hetzelfde? Met veel plezier werd het allemaal afgetast. Het bespreken ging soms heftig, vaak met veel humor, dan weer stil nadenkend. Levert het iets op, verschil van mening? Een van hen riep opeens verbaasd: 'Ja, door verschil van mening leer je iemand eigenlijk veel beter kennen!'

Opnieuw ik mis je zo

De meeste deelnemers aan Ik mis je zo kunnen het bevestigen: het weer zit vaak mee! De eerste dag van de 2013-editie van het project op begraafplaats Jaffa vormde geen uitzondering. De temperatuur was niet zo hoog, het was helder weer. Net geen zonnetje, maar weinig wind. Aangenaam wandelweer, bij het stilstaan een tikkeltje fris. Het voorjaar laat sowieso op zich wachten. Veel bomen zijn nog kaal, slechts hier en daar een groen uitlopertje; aan de takken van de treurwilg bij de brug bijvoorbeeld. En een bescheiden geel waas siert de toverhazelaars vlakbij het verzetsmonument. Maar wat me het meest trof was het witgroene tapijt van sneeuwklokjes. Overal doken ze op, even weelderig als zomers de helblauwe vergeet-me-nieten. 
Een halsbandparkiet pikte gretig aan de granen in een vetbolletje in de struiken bij een graf. Ik denk dat het hier volgend jaar krioelt van die felgroene rakkers! Konijnen zagen we niet deze keer, wel hoorden we het geratel en de schrille roep van de grote specht. 
De kinderen van basisschool De regenboog luisterden met veel belangstelling naar rondleider Chris Domen en naar de verhalen van vertellers Izak en Shiwa. Even later begon binnen  in de ontvangstruimte in de aula het filosofiegesprek. Eerst wat aarzelend, maar daar na 'ging het los'. En het ging verder dan alleen het benoemen van het missen van mensen dieren en dingen. Ook een land, een gevoel en je jeugd kan je missen; geuren en smaken , en - als je een tijdje 'niet helemaal jezelf bent', vond een jongen, dan kun je zelfs jezelf missen. Missen is verdrietig maar soms ook prettig. En het is ook ergens goed voor, werd er gezegd.  Het laat zien wat iemand betekent. Als je niet gemist zou worden, zou dat wel heel erg zijn. Iemand die gemist wordt heeft niet voor niets geleefd. 

Ik mis je zo Delft is een project van Kunst in de Wijken

Het Kan Verkeren

Net 29 kinderen op bezoek gehad bij De VAK. Met z'n allen gefilosofeerd over de veranderingen in de stad, en over het enorme Spoorzoneproject. Al die veranderingen in een stad, wat moet je daarvan denken? 'Alles moet wel veranderen, zo gaat het altijd en dat moet je niet tegenhouden.' Maar: 'wel opletten wat je wel of niet verandert, heel goed nadenken voor je er voor kiest.' Wat daar belangrijk bij is? Welke waarde iets heeft werd er gezegd. 'Of het erg mooi is, of belangrijk vanwege de geschiedenis, of omdat veiligheid voorop moet staan.' Een wijze groep. Van 9, 10 en 11 jaar. Genieten! Op school gaan ze nog een stapje verder, door hier gedichten over te schrijven. Genieten!

DWS

Vandaag een rondje Amsterdam gefietst. Drie scholen bezocht, of liever: drie 'teachers' van de Day a Week School (DWS). Een initiatief uit Groot-Brittannië dat hier succesvol wordt uitgevoerd. Een dag in de week komen kinderen van verschillende scholen bij elkaar om met hun teacher aan de slag te gaan met uitdagende lesstof. Mooi om te zien hoe het werkt, hoe deze kinderen hier helemaal in hun element zijn, samen! Filosoferen stond vandaag op het programma. In de eerste groep waar ik was begon de filosofiesessie met een verhaal van Toon Tellegen. Kreeft gaat op bezoek bij Muis, en laat hem een koffertje zien waarin allerlei soorten boosheid zitten. Uit de reacties hierop destilleerde de groep deze vraag: "Hebben alle emoties een eigen kleur?" 
De tweede groep die ik bezocht begonnen met het invullen van een werkblad,  'over 20 jaar'.  Een mooi verkennend onderzoeksgesprek volgde waarin identiteit, voorspellen en toekomst als belangrijke onderwerpen naar boven kwamen. Blijf je altijd wie je bent? Kun je nu al weten hoe je ergens over 20 jaar  over denkt? Het onderzoek wordt vervolgd. 's Middags, in de derde groep weer een fijn gesprek, deze keer begon het met de vraag: 'Waarom ben je bij de Day a Week School'? Met elkaar verkenden de kinderen het begrip uitdaging. Wanneer is iets een uitdaging? Hebben uitdagingen een grens? Uitdagingen raken in ieder geval nooit op, zei een van de kinderen. En daar sluit ik me graag bij aan.